Ἡ αὐτοκυριαρχία καὶ τὰ marshmallows

              Γράφει ὁ φιλόλογος Κυριάκος Γεωργιάδης

Κάθε ἄνθρωπος, ἐὰν θέλῃ νὰ διατηρήσῃ τὴν ἐσωτερική του ἐλευθερία καὶ νὰ ἐπιτύχῃ στὴν ζωή του, ὀφείλει νὰ δώσῃ μάχη –καὶ μάλιστα διαρκῆ καὶ νικηφόρα- ἐνάντια στὰ ἔνστικτά του καὶ τὶς ἄλογες ἐπιθυμίες του.

Τὴν ἀλήθεια αὐτὴν εἶχαν διαπιστώσει καὶ οἱ ἀρχαῖοι Ἕλληνες καὶ τὴν εἶχαν ἐκφράσει στὴν ἀποφθεγματικὴ ῥήση: «Οὐδεὶς ἐλεύθερος ἑαυτοῦ μὴ κρατῶν». Δηλαδή: «Κανεὶς δὲν εἶναι ἐλεύθερος, ἐὰν δὲν χαλιναγωγήσῃ, ἐὰν δὲν ἐλέγξῃ τὶς κακὲς ῥοπὲς τοῦ ἑαυτοῦ του».

Τὴν πραγματικότητα αὐτὴν τείνουμε νὰ τὴν ξεχάσουμε στὴν ἐποχή μας ὑπὸ τοὺς ἤχους τῆς μαζικῆς διαφήμισης, ἡ ὁποία ἐπὶ χρόνια πολλὰ ἔχει διαποτίσει τὴν ψυχὴ καὶ τὸν νοῦ ὅλων μὲ τὸ ἀντίθετο ἀκριβῶς -ἀλλὰ εὐχάριστο στὰ αὐτιά-  σύνθημα: «Ἄκου τὸν ἑαυτό σου»,  «Ζῆσε τὰ ὄνειρά σου»,  «Ἀκολούθησε τὶς ἐπιθυμίες σου», «Σπάσε τὰ δεσμὰ τῶν ἀπαγορεύσεων». Οἱ προτροπὲς αὐτὲς διακρίνονται στὴν καλύτερη περίπτωση ἀπὸ μία ἀφέλεια καὶ ἄγνοια κἄποιων βασικῶν ἀνθρωπολογικῶν δεδομένων, τὰ ὁποῖα, τοὐλάχιστον στὴν ἑλληνικὴ παράδοση, εἶναι γνωστὰ ἐδῶ καὶ χιλιάδες χρόνια.

Ὁ Πλάτων καὶ ἡ διάκριση τῆς ψυχῆς σὲ τρία μέρη

Κατὰ τὸν Πλάτωνα, ἡ ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου διακρίνεται στὸ λογιστικό, τὸ θυμοειδὲς καὶ τὸ ἐπιθυμητικό. Στὸ λογιστικὸ ὑπάρχουν οἱ γνωστικὲς λειτουργίες τοῦ ἀνθρώπου, δηλαδὴ ὁ ὀρθὸς λόγος· στὸ θυμοειδὲς τὰ συναισθήματα καὶ στὸ ἐπιθυμητικὸ οἱ ἐπιθυμίες. Ὅταν τὰ δύο κατώτερα μέρη τῆς ψυχῆς πειθαρχοῦν στὶς ἐπιταγὲς τοῦ ὀρθοῦ λόγου, τότε ὁ ἄνθρωπος καθίσταται αὐτοκυρίαρχος.

Ὡς σοφὸς δάσκαλος ποὺ ἦταν ὁ Πλάτων, γιὰ νὰ καταστήσῃ κατανοητὴ καὶ στοὺς μαθητές του τὴν παραπάνω θέση του, παρωμοίασε τὴν ψυχὴ τοῦ ἀνθρώπου μὲ ἅρμα. Θέση ἡνιόχου σὲ αὐτὸ κατέχει τὸ λογιστικό, ἐνῷ στὴν θέση τῶν ἀλόγων βρίσκονται τὸ θυμοειδὲς καὶ τὸ ἐπιθυμητικό. Ὅταν τὰ ἄλογα πάθη ὑποτάσσωνται στὸν ἡνίοχο τοῦ ὀρθοῦ λόγου, τότε τὸ ἅρμα τῆς ψυχῆς πηγαίνει καλά· διαφορετικά, ἔχει τὴν τύχη τοῦ Φαέθοντα.

Ὁ τραγικὸς Φαέθων

        Ἦταν γιὸς τοῦ Ἥλιου. Θέλησε κἄποτε, χωρὶς τὴν ἄδεια τοῦ πατέρα του, νὰ ὁδηγήσῃ τὸ ἅρμα του. Ὅμως τὰ ἄλογα, ἐπειδὴ κατάλαβαν τὴν ἀπειρία του, τὸν πήγαιναν ὅπου ἤθελαν. Ὁ κίνδυνος πυρπολήσεως τῆς Γῆς ἦταν ἄμεσος, καὶ ὁ Δίας ἐπενέβη σκοτώνοντας τὸν Φαέθοντα κοντὰ στὸν ποταμὸ Ἠριδανό. 

Tί μᾶς λέει ἡ ἱστορία

Tὴν ἀλήθεια τῶν παραπάνω ἐπικυρώνει καὶ ἡ ἱστορία. Θὰ ἀναφέρουμε δύο χαρακτηριστικὰ περιστατικά: Στὸ κρίσιμο συνέδριο ὅπου θὰ ἐλαμβάνετο ἡ τελικὴ ἀπόφαση σχετικὰ μὲ τὸ ἐὰν ὁ ἑλληνικὸς στόλος θὰ παρέμενε ἑνωμένος στὸ στενὸ τῆς Σαλαμῖνας, γιὰ νὰ ἀντιμετωπίσῃ τοὺς Πέρσες, ἢ θὰ διαλυόταν καὶ ὁ καθένας θὰ πήγαινε ὅπου τὸν φώτιζε ὁ Θεός, ὁ Θεμιστοκλῆς ἐπιχειρηματολογοῦσε ὑπὲρ τῆς παραμονῆς.

Κἄποια στιγμή, τὰ αἵματα ἄναψαν καὶ ὁ γενικὸς ἀρχηγός, ὁ Σπαρτιάτης Εὐρυβιάδης, γεμᾶτος ὀργή, σήκωσε τὸ χέρι του, γιὰ νὰ κτυπήσῃ τὸν Θεμιστοκλῆ. Αὐτός, διατηρῶντας τὴν ψυχραιμία του, εἶπε τὸ περίφημο: «Πάταξον μέν, ἄκουσον δέ», δηλαδή: «Χτύπησέ με, ἀλλὰ ἄκουσέ με». Αὐτό ἦταν: Ὁ Εὐρυβιάδης «ἀφωπλίστηκε», ἡ γνώμη τοῦ Θεμιστοκλῆ ὑπερίσχυσε καὶ τὴν ἑπόμενη ἡμέρα οἱ Ἕλληνες θριάμβευσαν!

Ἀντίθετα, ἡ ἔλλειψη αὐτοελέγχου εἶχε ὡς ἀποτέλεσμα ὁ Μέγας Ἀλέξανδρος, σὲ μία στιγμὴ παραφορᾶς καὶ ὑπὸ τὴν ἐπίδραση τοῦ οἴνου, νὰ σκοτώσῃ τὸν φίλο του, Κλεῖτο, ὁ ὁποῖος τὸν εἶχε σώσει ἀπὸ βέβαιο θάνατο στὴν μάχη τοῦ Γρανικοῦ!

Tὸ πείραμα τῶν marshmallows

Ὁ θεμελιακὸς ῥόλος τῆς αὐτοκυριαρχίας στὴν ζωὴ τοῦ ἀνθρώπου πιστοποιήθηκε καὶ ἐπιστημονικὰ ἀπὸ τὸν Walter Mischel (1930-2018), ψυχολόγο στὸ πανεπιστήμιο τοῦ Stanford. Στὰ τέλη τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿60 καὶ στὶς ἀρχὲς τῆς δεκαετίας τοῦ ᾿70 ξεκίνησε τὴν διεξαγωγὴ ἑνὸς ψυχολογικοῦ πειράματος.

Μάζεψε 600 παιδιά, κυμαινόμενα ἡλικιακὰ ἀπὸ 4 ἕως 6 ἐτῶν. Τὰ ὡδήγησε σὲ ἕνα σχετικὰ ἀπομονωμένο δωμάτιο, μακριὰ ἀπὸ ὁποιουδήποτε εἴδους ἀπόσπαση. Ἕνα γλυκὸ τῆς ἀρεσκείας τοῦ κάθε παιδιοῦ (marshmallows, μπισκότα, κουλουράκια) ἦταν τοποθετημένο στὸ τραπέζι. Τὰ παιδιὰ ἔμπαιναν στὸ δωμάτιο ἕνα-ἕνα. Οἱ ἐρευνητὲς τὰ ἐνημέρωναν πὼς θὰ μποροῦσαν, ἂν θέλουν, νὰ φᾶνε τὸ γλυκό. Ἂν ὅμως περίμεναν 15 λεπτά, μέχρι οἱ πειραματιστὲς νὰ ἐπιστρέψουν, θὰ ἀνταμείβονταν μὲ ἄλλο ἕνα ἴδιο γλύκισμα. Κατεγράφησαν πολλὲς διαφορετικὲς συμπεριφορές: Μιὰ μειοψηφία ἔφαγε τὸ γλυκὸ κατ᾿ εὐθεῖαν, μόλις ἔκλεισε ἡ πόρτα. Ἄλλα νήπια κάλυπταν τὰ μάτια τους, ὥστε νὰ μὴ βλέπουν τόν «πειρασμό», ἄλλα προσπαθοῦσαν νὰ ἀπασχοληθοῦν μὲ κἄτι ἄλλο περιστρέφοντας τὴν καρέκλα.

Κἄποιο ποσοστὸ ἀπὸ αὐτὰ περίμενε καὶ τὰ 15 λεπτὰ κατὰ τὰ ὁποῖα οἱ ἐρευνητὲς ἀπουσίαζαν. Τὰ παιδιὰ συνέχισαν νὰ παρακολουθοῦνται στενὰ γιὰ τὰ ἑπόμενα χρόνια. Παρατηρήθηκε ὅτι τὰ νήπια ποὺ εἶχαν τὴν ὑπομονὴ νὰ περιμένουν καὶ τὸ δεύτερο γλυκό, στὴν μετέπειτα πορεία τους εἶχαν κατὰ μέσο ὅρο:  χαμηλότερο δείκτη μάζας σώματος (Δ.Μ.Σ.), χαμηλότερα ποσοστὰ ἐθισμοῦ σὲ οὐσίες, ὑψηλότερους βαθμοὺς στὶς σχολικές τους ἐξετάσεις, ἀκόμη καὶ χαμηλότερα ποσοστὰ διαζυγίων!

Ἡ αὐτοκυριαρχία ὡς στοιχεῖο ἀγωγῆς

Ἡ συνειδητοποίηση τῆς σημασίας ποὺ ἔχει ὁ αὐτοέλεγχος στὴν ζωή μας εἶναι ἕνα πρῶτο σημαντικὸ βῆμα. Ἐπίσης πρέπει νὰ ἔχουμε ὑπ᾿ ὄψιν μας πὼς εἶναι μία ἀρετὴ ποὺ καλλιεργεῖται· τὸ μόνο ποὺ ἀπαιτεῖται εἶναι ἡ θέληση καὶ ἡ ἐπιμονὴ νὰ θέσουμε ὅρια καὶ νὰ χαλιναγωγήσουμε σταδιακὰ τὶς ἄλογες ἐπιθυμίες καὶ παρορμήσεις μας.

Ἀκολούθως –καὶ αὐτὸ εἶναι τὸ πιὸ σημαντικό- ὀφείλουμε νὰ ἐξηγήσουμε στὰ παιδιά (καὶ τοὺς μαθητές μας) τὴν ἀξία τῆς ἐν λόγῳ ἀρετῆς. Τὸ ζωντανό μας παράδειγμα καὶ τὸ σωστὰ δομημένο καὶ τεκμηριωμένο ἐπιχείρημα θὰ μᾶς βοηθήσῃ νὰ πείσουμε τὰ παιδιά μας γιὰ τὴν ἀξία τοῦ αὐτοελέγχου. Στὴν συνέχεια, ἔχοντας ἐξασφαλίσει τὴν συναίνεσή τους, θὰ σχεδιάσουμε–ὀργανώσουμε τὴν καθημερινότητά τους θέτοντας τὰ κατάλληλα ὅρια, ποὺ τόσο πολὺ τὰ ἔχουν ἀνάγκη. Ἔτσι, θὰ γλυτώσουν ἀπὸ τὴν κυριαρχία τῶν ἐνστίκτων τους καὶ τῆς μαζικῆς διαφήμισης καὶ θὰ βαδίσουν μὲ ἐπιτυχία στὸν δρόμο τῆς πραγματικῆς ἐλευθερίας.