Ἡ παιδεία ὡς λέξη καὶ ὡς ἔννοια ἔχει ὑποστῇ διαχρονικὰ μεγάλη κακοποίηση. Στὴν ἐποχή μας πολλοὶ τὴν συνδέουν μὲ τὴν ἐκπαίδευση. Κάνουν ὅμως λάθος. Ἄν «σπάσουμε» τὴν λέξη ἐκπαίδευση, θὰ δοῦμε ὅτι ἀποτελεῖται ἀπὸ τὴν πρόθεση ἐκ, ποὺ σημαίνει ἔξω, καὶ ἀπὸ τὸ οὐσιαστικὸ παίδευσις. Στὴν ἐκπαίδευση δηλαδὴ βγαίνουμε ἔξω ἀπὸ τὴν παιδεία, γιὰ νὰ διδαχθοῦμε μιὰ συγκεκριμένη δεξιότητα, ὅπως π.χ. μιὰ ξένη γλῶσσα ἢ μία τέχνη. Ἡ παιδεία ἀπὸ τὴν ἄλλη ἔχει πολὺ μεγαλύτερο εὖρος : εἶναι ἡ πνευματικὴ καλλιέργεια, ἡ διαμόρφωση δυνατοῦ καὶ ὡραίου χαρακτῆρα, ἡ υἱοθέτηση ἰδανικῶν, ἡ ἀξιοποίηση ἐν τοῖς πράγμασι τῶν διδαγμάτων ποὺ προσφέρει ἡ ἱστορικὴ γνώση. Εἶναι δηλαδὴ τὸ οὐσιῶδες γιὰ ὅλους τοὺς ἀνθρώπους ὅλων τῶν ἡλικιῶν, κυρίως δὲ γιὰ τὰ παιδιά. Ἄλλωστε ὡς λέξη σχετίζεται μὲ τὸ παιδί (ἐκκινεῖ ἀπὸ τὴν παιδικὴ ἡλικία)· καὶ μὲ τὸ παιχνίδι (παιδὶ καὶ παιχνίδι πάνε μαζί)·ἀλλὰ καὶ μὲ τὴν παίδευση (διὰ τοῦ παιδέματος, τοῦ κόπου δηλαδή, στερεώνεται στὴν ψυχὴ καὶ τὴν διάνοια τοῦ ἀνθρώπου).
Τί σχέση ὅμως ἔχει ἡ παιδεία μὲ τὴν οἰκονομία τῶν δυνάμεων τοῦ ἀνθρώπου; Βεβαίως ἔχει! Διότι διὰ τῆς παιδείας ὁ ἄνθρωπος δὲν χρειάζεται νὰ τὰ μάθῃ ὅλα ἀπὸ τὴν ἀρχή, ἀφοῦ τὰ πάθῃ. Ἀξιοποιεῖ τὴν γνώση καὶ τὴν πεῖρα ποὺ ἔχει ἀποθησαυριστῇ στὸ πέρασμα τῶν αἰώνων, διδάσκεται ἀπὸ τὰ παθήματα τῶν παλαιοτέρων, ἀλλὰ καὶ ἐμπνέεται ἀπὸ τὰ ἐπιτεύγματά τους καὶ ἔτσι βαδίζει σχετικὰ ἀπρόσκοπτα στὸν δρόμο του κάνοντας – χωρὶς ἴσως καὶ νὰ τὸ καταλαβαίνῃ – οἰκονομία δυνάμεων· δὲν σπαταλᾷ δηλαδὴ ζωτικὲς δυνάμεις σὲ ἐπιλογὲς καὶ τρόπους ποὺ ἔχουν ἐπισημανθῇ ἀπὸ τὴν σοφία τῶν προγενεστέρων ὡς ἐπικίνδυνοι καὶ μάταιοι. Προφανῶς αὐτὸ εἶχε στὸν νοῦ του καὶ ὁ Μένανδρος, ὅταν ἀπεφάνθη πώς : «Κάλλιστόν ἐστι κτῆμα παιδεία βροτοῖς» (= «Τὸ πιὸ ὄμορφο ἀπόκτημα γιὰ τοὺς ἀνθρώπους εἶναι ἡ παιδεία» ).
