Κάθε άνθρωπος, εάν θέλει να διατηρήσει την εσωτερική του ελευθερία και να επιτύχει στην ζωή του, οφείλει να δώσει μάχη –και μάλιστα διαρκή και νικηφόρα- ενάντια στα ένστικτά του και τις άλογες επιθυμίες του. Την αλήθεια αυτήν είχαν διαπιστώσει και οι αρχαίοι Έλληνες και την είχαν εκφράσει στην αποφθεγματική ρήση: «Οὐδεὶς ἐλεύθερος ἑαυτοῦ μὴ κρατῶν». Δηλαδή: «Κανείς δεν είναι ελεύθερος, εάν δεν χαλιναγωγήσει, εάν δεν ελέγξει τις κακές ροπές του εαυτού του».
Την πραγματικότητα αυτήν τείνουμε να την ξεχάσουμε στην εποχή μας υπό τους ήχους της μαζικής διαφήμισης, η οποία επί χρόνια πολλά έχει διαποτίσει την ψυχή και τον νου όλων με το αντίθετο ακριβώς -αλλά ευχάριστο στα αυτιά- σύνθημα: «Άκου τον εαυτό σου», «Ζήσε τα όνειρά σου», «Ακολούθησε τις επιθυμίες σου», «Σπάσε τα δεσμά των απαγορεύσεων». Οι προτροπές αυτές διακρίνονται στην καλύτερη περίπτωση από μία αφέλεια και άγνοια κάποιων βασικών ανθρωπολογικών δεδομένων, τα οποία, τουλάχιστον στην ελληνική παράδοση, είναι γνωστά εδώ και χιλιάδες χρόνια.
Ο Πλάτων και η διάκριση της ψυχής σε τρία μέρη
Κατά τον Πλάτωνα, η ψυχή του ανθρώπου διακρίνεται στο λογιστικό, το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Στο λογιστικό υπάρχουν οι γνωστικές λειτουργίες του ανθρώπου, δηλαδή ο ορθός λόγος· στο θυμοειδές τα συναισθήματα και στο επιθυμητικό οι επιθυμίες.
Όταν τα δύο κατώτερα μέρη της ψυχής πειθαρχούν στις επιταγές του ορθού λόγου, τότε ο άνθρωπος καθίσταται αυτοκυρίαρχος. Ως σοφός δάσκαλος που ήταν ο Πλάτων, για να καταστήσει κατανοητή και στους μαθητές του την παραπάνω θέση του, παρομοίασε την ψυχή του ανθρώπου με άρμα. Θέση ηνιόχου σε αυτό κατέχει το λογιστικό, ενώ στην θέση των αλόγων βρίσκονται το θυμοειδές και το επιθυμητικό. Όταν τα άλογα πάθη υποτάσσονται στον ηνίοχο του ορθού λόγου, τότε το άρμα της ψυχής πηγαίνει καλά· διαφορετικά, έχει την τύχη του Φαέθοντα.
Ο τραγικός Φαέθων
Ήταν γιος του Ήλιου. Θέλησε κάποτε, χωρίς την άδεια του πατέρα του, να οδηγήσει το άρμα του. Όμως τα άλογα, επειδή κατάλαβαν την απειρία του, τον πήγαιναν όπου ήθελαν. Ο κίνδυνος πυρπολήσεως της Γης ήταν άμεσος, και ο Δίας επενέβη σκοτώνοντας τον Φαέθοντα κοντά στον ποταμό Ηριδανό.
Tι μας λέει η ιστορία
Tην αλήθεια των παραπάνω επικυρώνει και η ιστορία. Θα αναφέρουμε δύο χαρακτηριστικά περιστατικά: Στο κρίσιμο συνέδριο όπου θα ελαμβάνετο η τελική απόφαση σχετικά με το εάν ο ελληνικός στόλος θα παρέμενε ενωμένος στο στενό της Σαλαμίνας, για να αντιμετωπίσει τους Πέρσες, ή θα διαλυόταν και ο καθένας θα πήγαινε όπου τον φώτιζε ο Θεός, ο Θεμιστοκλής επιχειρηματολογούσε υπέρ της παραμονής.
Κάποια στιγμή, τα αίματα άναψαν και ο γενικός αρχηγός, ο Σπαρτιάτης Ευρυβιάδης, γεμάτος οργή, σήκωσε το χέρι του, για να κτυπήσει τον Θεμιστοκλή. Αυτός, διατηρώντας την ψυχραιμία του, είπε το περίφημο: «Πάταξον μέν, ἄκουσον δέ», δηλαδή: «Χτύπησέ με, αλλά άκουσέ με». Αυτό ήταν: Ο Ευρυβιάδης «αφοπλίστηκε», η γνώμη του Θεμιστοκλή υπερίσχυσε και την επόμενη ημέρα οι Έλληνες θριάμβευσαν!
Αντίθετα, η έλλειψη αυτοελέγχου είχε ως αποτέλεσμα ο Μέγας Αλέξανδρος, σε μία στιγμή παραφοράς και υπό την επίδραση του οίνου, να σκοτώσει τον φίλο του, Κλείτο, ο οποίος τον είχε σώσει από βέβαιο θάνατο στην μάχη του Γρανικού!
Tο πείραμα των marshmallows
Ο θεμελιακός ρόλος της αυτοκυριαρχίας στην ζωή του ανθρώπου πιστοποιήθηκε και επιστημονικά από τον Walter Mischel (1930-2018), ψυχολόγο στο πανεπιστήμιο του Stanford. Στα τέλη της δεκαετίας του ᾿60 και στις αρχές της δεκαετίας του ᾿70 ξεκίνησε την διεξαγωγή ενός ψυχολογικού πειράματος. Μάζεψε 600 παιδιά, κυμαινόμενα ηλικιακά από 4 έως 6 ετών. Τα οδήγησε σε ένα σχετικά απομονωμένο δωμάτιο, μακριά από οποιουδήποτε είδους απόσπαση. Ένα γλυκό της αρεσκείας του κάθε παιδιού (marshmallows, μπισκότα, κουλουράκια) ήταν τοποθετημένο στο τραπέζι.
Τα παιδιά έμπαιναν στο δωμάτιο ένα-ένα. Οι ερευνητές τα ενημέρωναν πως θα μπορούσαν, αν θέλουν, να φάνε το γλυκό. Αν όμως περίμεναν 15 λεπτά, μέχρι οι πειραματιστές να επιστρέψουν, θα ανταμείβονταν με άλλο ένα ίδιο γλύκισμα. Κατεγράφησαν πολλές διαφορετικές συμπεριφορές: Μια μειοψηφία έφαγε το γλυκό κατ᾿ ευθείαν, μόλις έκλεισε η πόρτα. Άλλα νήπια κάλυπταν τα μάτια τους, ώστε να μη βλέπουν τον «πειρασμό», άλλα προσπαθούσαν να απασχοληθούν με κάτι άλλο περιστρέφοντας την καρέκλα. Κάποιο ποσοστό από αυτά περίμενε και τα 15 λεπτά κατά τα οποία οι ερευνητές απουσίαζαν. Τα παιδιά συνέχισαν να παρακολουθούνται στενά για τα επόμενα χρόνια. Παρατηρήθηκε ότι τα νήπια που είχαν την υπομονή να περιμένουν και το δεύτερο γλυκό, στην μετέπειτα πορεία τους είχαν κατά μέσο όρο: χαμηλότερο δείκτη μάζας σώματος (Δ.Μ.Σ.), χαμηλότερα ποσοστά εθισμού σε ουσίες, υψηλότερους βαθμούς στις σχολικές τους εξετάσεις, ακόμη και χαμηλότερα ποσοστά διαζυγίων
Η αυτοκυριαρχία ως στοιχείο αγωγής
Η συνειδητοποίηση της σημασίας που έχει ο αυτοέλεγχος στην ζωή μας είναι ένα πρώτο σημαντικό βήμα. Επίσης πρέπει να έχουμε υπ᾿ όψιν μας πως είναι μία αρετή που καλλιεργείται· το μόνο που απαιτείται είναι η θέληση και η επιμονή να θέσουμε όρια και να χαλιναγωγήσουμε σταδιακά τις άλογες επιθυμίες και παρορμήσεις μας.
Ακολούθως –και αυτό είναι το πιο σημαντικό- οφείλουμε να εξηγήσουμε στα παιδιά (και τους μαθητές μας) την αξία της εν λόγω αρετής. Το ζωντανό μας παράδειγμα και το σωστά δομημένο και τεκμηριωμένο επιχείρημα θα μας βοηθήσει να πείσουμε τα παιδιά μας για την αξία του αυτοελέγχου. Στην συνέχεια, έχοντας εξασφαλίσει την συναίνεσή τους, θα σχεδιάσουμε–οργανώσουμε την καθημερινότητά τους θέτοντας τα κατάλληλα όρια, που τόσο πολύ τα έχουν ανάγκη. Έτσι, θα γλυτώσουν από την κυριαρχία των ενστίκτων τους και της μαζικής διαφήμισης και θα βαδίσουν με επιτυχία στον δρόμο της πραγματικής ελευθερίας.
